Een overzicht van publicaties die behulpzaam kunnen zijn bij de analyse van de systemische kenmerken van onze huidige samenleving. De lijst wordt regelmatig aangevuld. Een toelichting op de lijst is hier te vinden.
Laatste update: 27 september 2023
2023
William Rees en Mathis Wackernagel: Ecological Footprint Accounting: Thirty Years and Still Gathering Steam.
Artikel in Environment: Science and Policy for Sustainable Development, 65(5): 5-18
Mathis Wackernagel (verbonden aan het Global Footprint Network in Oakland, Californië) en William E. Rees (verbonden aan The University of British Columbia) kunnen gezien worden als de aartsvaders van de ecologische voetafdruk. Die maatstaf van het gebruik van natuurlijke hulpbronnen heeft zich ontwikkeld tot een van de belangrijkste instrumenten in de ecologische discussies en onderzoek. Zij heeft ook geleid tot het begrip overshoot, ook zo’n niet meer weg te denken begrip. Dit artikel is zeer nuttig voor iedereen die zich met de ecologische crisis bezig houdt. Het artikel legt nog eens duidelijk uit wat de voetafdruk voorstelt en hoe die wordt berekend. Het gaat ook in op de verschillende kritieken die tegen het begrip worden ingebracht. En uiteraard is het artikel ook een pleidooi om ernst te maken van de verkleining van de voetafdruk, ondanks de consequenties voor de concrete leefwijzen waar mensen aan gehecht zijn. Het artikel sluit af met een oproep: “Do you believe that you need to prepare yourself for the future of climate change and resource constraints? If so, then do it. If you can show that self-preparation is likely to pay off, then others will take notice and start to imitate your actions. This may be one of the most powerful contributions to ending overshoot by design.”
LINK
Brigit Toebes en Jochen Mierau: Tijd dat de overheid aan haar zorgplicht gaat voldoen.
Artikel in De Correspondent, september 2023
De volksgezondheid holt achteruit en de gezondheidsverschillen nemen toe. Om het tij te keren moet de overheid eindelijk écht werk maken van preventie. We hebben al stikstofnormen; waarom geen wettelijke gezondheidsnormen?
LINK
S. Lorek, K. Power and N. Parker: Economies that Dare to Care – Achieving social justice and preventing ecological breakdown by putting care at the heart of our societies.
Hot or Cool Institute, Berlin 2023.
Rapport, 67 pagina’s.
In Nederland bepleiten Thera van Osch e.a. sinds al enkele decennia om de economie te problematiseren en te organiseren vanuit de principes van de zorgeconomie, zie (zie o.a. Towards a Caring Economic Approach). Over dit thema is nu een internationaal rapport verschenen samengesteld op basis van de inbreng van enkele tientallen onderzoekers en onderzoekinstellingen. Het rapport bepleit dat zorg in het hart van de economie geplaatst wordt zowel wat de economische theorie en beschrijving van de werkelijkheid aangaat als het concrete beleid. Daarbij wordt een holistische benadering gevolgd waarbij zorg voor mensen èn natuur bepleit wordt. Care is celebrated as the basis of well-being; care is shared fairly, valued and given status; care activities are supported with time and resources, fair access to natural resources, within healthy environments, low carbon emissions and low resource use, within planetary boundaries regardless of gender, race, class or wealth. Daartoe worden diverse concepten en beschrijvingen van de zorgeconomie ontwikkeld. Ook wordt een groot aantal projecten en programma’s beschreven. Op basis hiervan worden veel en bruikbare beleidsaanbevelingen gedaan.
LINK
Timothy M. Lenton et.al.: Quantifying the human costs of global warming
Artikel in Nature Sustainability 22 mei 2023.
In dit artikel kijken de auteurs niet naar gevolgen van klimaatverandering in termen van geld maar in aantallen mensen (en waar) die de gevolgen dragen van een stijging van de gemiddelde temperatuur van 2.7 graden Celsius. Daarbij gaan zij ervan uit dat een gemiddelde temperatuur van 29 graden en hoger tot onleefbare levensomstandigheden zullen leiden, met o.a. stijging van aantallen sterfte gevallen en daling van productiviteiten. Die gevolgen zullen zich allereerst manifesteren in landen die nu al te maken hebben met te hoge temperaturen, als India en Pakistan. Maar zij wijzen er ook op dat de gevolgen wereldwijd zullen zijn. Ook in gebieden als Nederland, al was het maar vanwege het toenemende aantal te verwachten conflicten en migratie stromen. Nog steeds kan beleid ontwikkeld worden om de gemiddelde temperatuurstijging te beperken tot 1.5 graden Celsius en dus met veel minder menselijke slachtoffers.
Bijzonder van dit artikel is onder meer dat de auteurs uitdrukkelijk afstand nemen van het berekenen van gevolgen in monetaire termen. Dat zien zij als onethisch. Want dan komen de rijken er meer als slachtoffer uit dan de armen, omdat de rijken meer te verliezen hebben. Het gaat de auteurs om de human costs.
LINK
Imagining Europe Beyond Growth
Brochure uitgegeven door onder meer het European Environmental Bureau (EEB), 2023.
Met bijdragen van onder meer Kate Raworth, Christian Felber en Peter Nitsche-Whitfield over de toekomst van Europa en het economisch denken. Degrowth wordt steeds meer gemeengoed.
LINK
EU Wellbeing Economy Coalition: Our Vision
Brochure van de EU Wellbeing Economy Coalition over hun kijk op de toekomstige economie, met (korte) operationaliseringen op verschillende gebieden als democratie, eerlijkheid en natuur. Aan de coalitie nemen verschillende Europese bewegingen deel, waaronder Friends of the Earth, Seas at Risk, en World Wildlife Fund
LINK
John Huige: Hoop systemisch onderzoeken; Van destructiedriehoek naar winnaarsdriehoek; Mondiale opgaven en kansen in kort systemisch verband
In velerlei opzichten staat de wereldsamenleving er slecht voor. Wij verkeren in een neerwaartse spiraal ondanks vele initiatieven om het tij te keren. Om te begrijpen waarom dat is moeten wij deze ontwikkeling systemisch onderzoeken. In dit artikel wordt die systemische analyse samengevat in de destructiedriehoek met aandacht voor drie deelsystemen: Aandeelhouderskapitalisme, De Overheid als Facilitator, en Burgers en Consumenten. Vervolgens wordt ingegaan op mogelijkheden tot systemische veranderingen die uitzicht bieden op een samenleving waarin positieve krachten domineren.
LINK
2022
Eliane Bakker: Meino Smit over Duurzame Landbouw in 2040
Interview in Lenteland 2022.
Onderzoeker en bioboer Meino Smit promoveerde in 2018 met zijn proefschrift ‘De duurzaamheid van de Nederlandse landbouw’. Op basis van uitvoerig en gedegen onderzoek bracht hij in kaart met welke inzet van land, energie en grondstoffen de landbouw in Nederland functioneert. Een van de belangrijkste conclusies: de huidige Nederlandse landbouw kost veel meer energie dan dat ze opbrengt. In vergelijking met 1950 zijn we er – anders dan we meestal horen – niet op vooruitgegaan. Op veler verzoek heeft hij zijn proefschrift verwerkt tot een voor leken toegankelijke versie met een toegevoegd politiek laagje. In zijn boek ‘Naar een duurzame landbouw in 2040′ schetst hij ook een toekomst voor de Nederlandse landbouw, die voor vele agro-ecologische boeren een grote inspiratiebron is. Lenteland ging met hem in gesprek om te leren van zijn inzichten.
LINK
Béla Galgóczi en Philippe Pochet: Welfare states confronted by the challenges of climate change: a short review of the issues and possible impact
Artikel in Transfer, ETUI Brussel, 2022
As the impact of climate change appears to make itself felt over the long term and cumulatively, we face profound changes in terms of energy production, consumption and production. The question therefore is whether these changes will be incremental or radical. ILO underlines, ‘A shift to a green economy implies a radical change in the current development paradigm, which requires broad social support. Unlike previous “revolutions”, policy responses cannot be purely technological or economic in nature’. To change our consumption and production patterns quickly, an open discussion about economic growth is needed, including also discussion of institutional capacity and feasibility to achieve such challenges.
In: Transfer 2022, Vol. 28(3) 307–316
Béla Galgóczi: From a ‘just transition for us’ to a ‘just transition for all’
Artikel in Transfer, ETUI Brussel 2022
This article demonstrates that, given the complexity of inequalities in the climate-environment-social nexus, fragmented policies for a just transition that focus on only one dimension of inequality will not deliver the results needed to justify proclaiming a ‘just transition for all’. By reframing the sustainability trilemma for the case of the climate emergency and deconstructing the concept of a ‘just transition’ based on the relevant literature and selected case studies, we shall highlight some of the concept’s inherent contradictions. The article will argue that a holistic approach requires a reframing of the role of the welfare state.
In: Transfer 2022, Vol. 28(3) 349–366
John Huige: Marktfalen: gesneuveld in de klimaatoorlog
Artikel in Loving Geopolitics Jaargang 1 winter 2022/23.
Marktfalen is in de orthodoxe economie een uitzondering op de gangbare theorie dat in het proces van vraag en aanbod op markten er altijd evenwicht ontstaat. In de praktijk van alle dag is marktfalen een systemisch gegeven omdat prijzen vrijwel nooit de uitkomst zijn van vrije markten. In de meeste gevallen is er sprake van dominantie van een of enkele marktpartijen. Eens te meer kan de oplossing van grote maatschappelijke en ecologische vraagstukken als het klimaat niet worden overgelaten aan de vrije markt. Het is onvermijdelijk om de economie in te richten als een oorlogseconomie.
LINK
European Environment Agency: Growth without economic growth
Briefing van het EEA.
Economic growth is closely linked to increases in production, consumption and resource use and has detrimental effects on the natural environment and human health. It is unlikely that a long-lasting, absolute decoupling of economic growth from environmental pressures and impacts can be achieved at the global scale; therefore, societies need to rethink what is meant by growth and progress and their meaning for global sustainability.
LINK
John Huige: Naar een solidaire en duurzame samenleving
De slides van de presentatie die door PDSE-lid John Huige in december 2022 werd gehouden in Assen, zijn hier beschikbaar.
LINK
Maarten Keune et al.: Arbeid en Arbeidsverhoudingen in de Platformeconomie
Webinar van de Nederlandse Vereniging voor Arbeidsverhoudingen (NVA).
Geeft een duidelijke uitleg en analyse van het wereldwijde en dominante stelsel van de Platformeconomie.
LINK
Carlijn Kingma: Het waterwerk van ons geld
Deze video, gemaakt voor een tentoonstelling in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede, geeft een duidelijke en mooi getekende beschrijving van ons geldstelsel.
LINK
Ali Rae: Our obsession with economic growth is deadly
Deze video, uit de serie All Hail the Planet van Al Jazeera, geeft een duidelijke uitleg van de noodzaak om het beleid van economische groei te verlaten.
LINK
Suzanne Kröger: Het blijkt keer op keer: ‘Als klimaatbeleid niet sociaal is, mislukt het’
Interview met Jason Hickel. Tijdschrift De Helling, oktober 2022.
Klimaatbeleid veronderstelt een diepgaande verandering van het economisch stelsel. Bijvoorbeeld moet het beleid van economische groei worden verlaten. De overheid heeft een verregaande verantwoordelijkheid voor de totstandkoming van het economische beleid. In het interview worden verschillende en concrete suggesties gedaan voor onderdelen van deze transformatie.
LINK
Andreas Bieler: The Critique of Commodification: Moving towards a use-value society.
Andreas Bieler bespreekt het nieuwste boek van Cristoph Hermann: The Critique of Commodification – Contours of a Post-Capitalist Society.
Met commodificatie wordt bedoeld de omzetting van een goed of dienst naar een product dat kan worden gekocht of verkocht. Die omzetting is in essentie een overgang van gebruikswaarde (welke behoeften kunnen met een product worden bevredigd) naar ruilwaarde (wat kan er aan verdiend worden). Dit proces heeft nefaste gevolgen. Behoeften die niet verbonden zijn met koopkracht worden verwaarloosd. Bijvoorbeeld water: in veel landen is water een koopwaar. Als je niet kunt betalen dan wordt je de toegang tot water ontzegd. Essentiele vormen van behoeftebevrediging worden ondergeschikt gemaakt aan winstgevendheid. Zie bijvoorbeeld de huizenmarkt. De financialisering van de landbouw heeft geleid tot hoge prijsstijgingen. Hermann bepleit een overgang naar een post-kapitalistische samenleving, in essentie een overgang van een samenleving gedomineerd door ruilwaarden naar een gedomineerd door gebruikswaarden. Drie elementen in dat proces zijn cruciaal: democratisering, verduurzaming en solidariteit.
LINK
Willem Hoogendijk: Zijn de boeren wel aan het goede adres?
De agrarische sector is het slachtoffer van een kapitalistische geldgedreven groeidwang en continue productie. Dat vraagt om een ‘grote ommekeer’ met nieuwe vormen van lokale economieën.
LINK
John Huige: Hoe nieuwe oorlogen te voorkomen.
Het artikel verscheen in het tijdschrift Loving Geopolitics.
We besteden terecht veel aandacht aan de oorlog van Poetin tegen Oekraïne. Natuurlijk heeft de bloeddorstige oorlog ons verrast, maar als we willen vermijden dat nieuwe oorlogen werkelijkheid worden – bijvoorbeeld rond water, vluchtelingenstromen, voedsel of energie – dan is een mobilisatie van burgers en welwillende overheden urgent. We moeten op langere termijn en vanuit systemen denken. Het gaat niet om het aanpassen van het bestaande systeem, maar om het kantelen van het systeem.
LINK
2021
Ian Gough: Two scenarios for sustainable welfare – New ideas for an eco-social contract
ETUI Working Paper 2021-12
More and more nation states are now committing to net-zero carbon by 2050 at the latest, which is encouraging, but none have faced up to the transformation of economies, societies and lives that this will entail. This paper considers two scenarios for sustainable welfare and discusses the implications for contemporary incomes, jobs and welfare states. It is necessarily restricted to the EU and similarly rich countries of the developed world. The first scenario is the Green New Deal framework to decarbonise the economy whilst addressing the distributional and welfare issues this would involve. This paper argues that expanded public provision of ‘essentials’ would be a necessary social component of this strategy. The second scenario goes further to counteract runaway private consumption by building an economy of egalitarian sufficiency with ceilings to income, wealth and consumption. This would require a further extension of labour market and welfare state interventions. The paper provides a framework for mapping and developing these two distinct approaches and for identifying a range of policy options on jobs and incomes.
LINK
Jan Juffermans: Draagvlak voor een welzijnseconomie groeit
Artikel in tijdschrift Milieu juni 2021, nr. 4.
Helaas heeft 50 jaar milieubeleid niet kunnen voorkomen dat we nu voor min of meer onmogelijke opgaven staan. Met name de gevaarlijke klimaatontwrichting, de dramatisch gekelderde biodiversiteit en de verspreiding van schadelijke stoffen zijn verre van opgelost. Kan de overstap naar een welzijnseconomie zorgen voor een ommekeer?
LINK
Towards the Wellbeing Economy – What does it mean for public, environmental and financial policy
Rapport van de van de Think Tank of Young Economists.
The world is facing a significant amount of problems. Most acutely are the coronavirus pandemic and the socioeconomic crisis it has caused. There are, however, many longer running issues, such as climate change, rising inequality, financial instability, biodiversity loss, increasingly precarious and stressful working lives, growing power concentrations, and resource depletion. The economy is at the core of many of these issues and as a result there is a growing recognition that our economy has to be fundamentally reformed to solve these problems.
LINK
Julieta Haidar and Maarten Keune: Introduction: Work and Labour Relations in Global Platform Capitalism.
Het boek is verschenen bij Elgaronline.
Platform kapitalisme is een wereldwijd fenomeen. Digitale bedrijven als Alibaba, Facebook, Alphabet, Amazon, Tencent of Uber omspannen de aardbol en lopen voorop in het proces van vernieuwing van de mondiale kapitalistische verhoudingen. Daarbij maken zij gebruik van de meest recente digitale mogelijkheden, en worden gedragen door de dominante neoliberale ideologie. Dit leidt tot versplintering van de arbeidsverhoudingen, met haast onwrikbaar sterke machtsposities van deze ondernemingen, en dus tot nieuwe mogelijkheden van uitbuiting van de arbeidskracht. Daarmee bieden zij nieuwe mogelijkheden aan het financiële kapitaal voor winstgevende beleggingen. De organisaties van loontrekkenden, dus de vakbeweging, hebben de opdracht om te komen tot nieuwe vormen van organisatie, en daarmee tot ontwikkeling van effectieve tegenmacht.
LINK
Lou Keune: Degrowth en dekolonisering.
Zonder krimp redden wij het niet. Wij kunnen niet buiten de grenzen blijven die natuur en milieu ons opleggen; de Planetary boundaries. Dat is een enorme taak. Bijvoorbeeld zal in Nederland het materiële verbruik met meer dan de helft moeten afnemen. Dat zal verregaande gevolgen hebben voor alle inwoners. Ook zullen de nu nog bestaande neokoloniale verhoudingen moeten worden afgebroken.
LINK
Cursus PDSE: Naar een economie voor rechtvaardigheid op een gezonde planeet
Op 6 avonden in 2021 verzorgden John Huige, Jan Juffermans, Lou Keune en Gerrit Stegehuis de online-cursus Naar een economie voor rechtvaardigheid op een gezonde planeet. De cursus werd gemodereerd door Jelleke de Nooy-van Tol. De onderwerpen waren:
1. Sociale ontwikkelingen door Lou Keune
2. Ecologische ontwikkelingen door Jan Juffermans
3. Structuren die ons dwars zitten door Lou Keune
4. Systemen die ons kunnen helpen beter te begrijpen door John Huige
5. Talloze reeds zichtbare alternatieven door John Huige
6. Strategieën door Gerrit Stegehuis
Een korte beschrijving van de verschillende onderdelen en de powerpoint-presentaties van de inleiders zijn beschikbaar.
LINK
2020
Peter Schmidt (Rapporteur): De duurzame economie die we nodig hebben
Rapport van het Europees Economisch en Sociaal Comité.
De Europese Unie (EU) heeft zich er onverdeeld toe verbonden de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling en de 17 bijbehorende duurzameontwikkelingsdoelstellingen (Sustainable Development Goals – SDG’s) ten uitvoer te leggen. Om dit doel naar behoren te kunnen verwezenlijken, moet de EU dringend de fundamenten leggen voor een duurzame en inclusieve, welzijnsgerichte economie die werkt voor iedereen.
LINK
Thomas Wiedman et al.: Scientists’ warning on affluence
Artikel in tijdschrift Nature Communications.
For over half a century, worldwide growth in affluence has continuously increased resource use and pollutant emissions far more rapidly than these have been reduced through better technology. The affluent citizens of the world are responsible for most environmental impacts and are central to any future prospect of retreating to safer environmental conditions. We summarise the evidence and present possible solution approaches. Any transition towards sustainability can only be effective if far-reaching lifestyle changes complement technological advancements. However, existing societies, economies and cultures incite consumption expansion and the structural imperative for growth in competitive market economies inhibits necessary societal change.
LINK
Beyond Growth – Towards a New Economic Approach
Rapport van de OECD.
We are facing a series of converging planetary emergencies linked to the environment, the economy, and our social and political systems, but we will not meet these challenges using the tools of the last century. We need to rethink the role of the economy in improving the well-being of people and the planet. As the world’s leading intergovernmental forum on economic policy, the OECD has a central role to play in creating a new economic narrative
LINK
Towards an EU Wellbeing Economy – A fairer, more sustainable Europe post Covid-19
Rapport van het WWF.
A ‘wellbeing economy’ starts from the idea that public interests should determine economics, and not the other way around. Rather than pursuing economic growth through narrowly defined indicators such as Gross Domestic Product (GDP), a wellbeing economy monitors and values what truly matters: our health, nature, education and communities. It means ‘combining the idea of prosperity with the possibility of social progress within planetary boundaries’ with the 2030 Sustainable Development Goals as the foundation.
LINK
2019
EEB: Decoupling debunked – Evidence and arguments against green growth as a sole strategy for sustainability
Rapport van het European Environmental Bureau.
Is it possible to enjoy both economic growth and environmental sustainability? ‘Decoupling debunked’ highlights the need for the rethinking of green growth policies and to complement efficiency with sufficiency.
LINK
2016
Jason Hickel: The true extent of global poverty and hunger: questioning the good news narrative of the millennium Development Goals.
Artikel in Third World Quarterly, 2016
Dit artikel van Jason Hickel kun je beschouwen als een klassieker op het gebied van manipulatie van statistieken, al is het uit 2016 dus een beetje een oudje. Het beschrijft en analyseert de manier waarop de VN komt tot de conclusie dat het programma van de Millenium Development Goals ‘het meest succesvolle’ initiatief van bestrijding van armoede en honger in de geschiedenis is. De armoede zou sinds 1990 gehalveerd zijn, en de honger bijna gehalveerd. Hickel bestrijdt deze en andere conclusies. Volgens hem zijn armoede en honger toegenomen. Hij laat zien dat de VN slechts tot deze conclusies kon komen door bewuste statistische manipulatie. Zo is er sprake van verandering van basisjaren waardoor ontwikkelingen positiever uitvallen. Ook zijn definities van armoede en van honger aangepast. Dat schept een gunstiger beeld. Zeker zo als te weinig wordt beklemtoont dat 73 % van de geclaimde vooruitgang te danken is aan China. En de enorme vooruitgang in dit land is niet te danken aan hulpprogramma’s maar aan effectieve landhervorming.
LINK
2015
Lou Keune: Overlevingseconomie
Columns gepubliceerd in Marketupdate 2015 en 2016.
Als gevolg van de heersende economische crises en apocalyptische vooruitzichten is het dringend nodig om te zoeken naar een fundamenteel ander economisch beleid. Een beleid dat niet meer geleid wordt door gemonetariseerde waardebepalingen en groeidogma’s, maar dat zich richt op de reële behoeften en mogelijkheden van mens en natuur. Zeker moet gekeken worden naar de noodzaak van degrowth, gekenmerkt door een georganiseerde krimpeconomie, krimp van het gebruik van de bestaansmiddelen. ‘Hoe kun je met een veel lager verbruik van grondstoffen toch op een goede manier samenleven’, is dan de vraag. Dat dan wel met de ontwikkeling van vormen van garantie van bestaan voor al die armen in de wereld die niet profiteren van de overuitbuiting van mens en natuur, daar eerder het slachtoffer van zijn. Overlevingseconomie dus.
LINK deel 1
LINK deel 2
LINK naar alle columns (pdf)
2014
Lou Keune: De crisis en het potentieel voor een gebruikswaarde economie.
Wij verkeren al sinds de jaren zeventig in een economische crisis, tenminste als je allerlei sociale en ecologische maatstaven hanteert. Oorzaak daarvan is het neoliberale beleid waaronder het beleid van privatisering van de geldcreatie, de liberalisering van de wereldhandel en, en de omgekeerde ontwikkelingshulp.. Op dit moment domineert het denken en handelen in termen van ruilwaarden. Dat is zichtbaar in onder meer het streven naar geldelijk gewin. Nu staan wij voor de opdracht een omschakeling tot stand te brengen naar een gebruikswaarde economie, een economie waarin reëel bestaande behoeften en mogelijkheden, en reëel bestaande behoeften domineren. En dat dan onder condities van duurzaamheid en solidariteit. Dat is te realiseren via verschillende beleidslijnen, waaronder prijsbeleid, inkomensbeleid, garantie van mondiale bestaanszekerheid, regionalisering, managed trade van de wereldmarkt, anders economisch rekenen, e.a.
LINK
2004
Lou Keune: Privatisering: Een meer fundamentele discussie gewenst.
In Tijdschrift voor Arbeid en Participatie.
Privatisering is onderdeel van het neoliberale beleid. Dat beleid werd het eerst en duidelijkst doorgevoerd in ontwikkelingslanden in de jaren zeventig. Denk bijvoorbeeld aan de machtsovername in Chili door Pinochet. Vanaf de jaren tachtig werd dat beleid ook dominant in de OECD landen, zeker ook in Nederland. Voor een deel was dat een terechte reactie op de tekortkomingen van het beleid (succesvolle) beleid van collectieve interventies na Wereldoorlog II. Maar de vertaling van die kritiek had ook anders gekund. Inmiddels heeft dat beleid meer kwaad dan goed aangericht.
LINK