De aandacht voor de onderwerpen waar het Platform Duurzame en Solidaire Economie zich traditioneel mee bezighoudt, neemt duidelijk toe. Maar het zoeken naar een antwoord op de vraag wat voor samenleving ‘wij’ dan willen, wordt geholpen met een grondige analyse van de systemische kenmerken van onze huidige samenleving. Een bibliotheek over systemische onderwerpen kan daarbij een nuttig startpunt zijn.
De Bibliotheek Systemische Verandering is hier te vinden.
Sinds de start van Voor de Verandering en de verbreding naar het Platform Duurzame en Solidaire Economie is op verschillende niveaus van beschrijving en analyse onderzoek gedaan, druk uitgeoefend en zijn er educatieve activiteiten ondernomen.
Beschrijving van ecologische en sociale problemen
Allereerst het niveau van beschrijving van de probleemvelden die ons motiveren in actie te komen. Globaal werd daarbij de tweedeling gebruikt van sociale probleemvelden (kort: armoede; ongelijkheid, e.a.) en ecologische probleemvelden (klimaat, biodiversiteit, vervuiling, e.a.). Wij hebben ons op allerlei manieren en met wisselende partners geëngageerd in het helder krijgen van hoe de wereld (Aarde, mensheid) er voor staat, en dat het de hoogste urgentie heeft daar echt iets aan te doen.[1] Steeds is daarbij sprake van een holistische benadering, zowel inhoudelijk als mondiaal.
Structuren
Vervolgens de beschrijving en analyse van de onder die probleemvelden liggende structuren[2]. Dat werd op allerlei manieren geconcretiseerd in een pleidooi voor aanpak van structurele verandering. Die structurele analyse is altijd aanwezig geweest in ons werk, en kreeg geleidelijk aan aandacht in politiek en wetenschap, ook omdat de benoeming van de hiervoor genoemde probleemvelden steeds meer gemeengoed werd. Die structuren werden ook benoemd, zie bijvoorbeeld het overzicht dat gemaakt is voor de PDSE leergang van 2020. [3]
Terugkijkend kan vastgesteld worden dat er nu, zeker in Nederland, bredere aandacht is voor de hiervoor genoemde probleemvelden, ook de structurele. De aandacht verschilt en verschuift nogal eens. Bijvoorbeeld wordt de aandacht voor sociale problemen wat weggedrukt als gevolg van de steeds dwingender evidentie van klimaatproblemen. Er ‘dreigt’ misschien een concurrentie tussen de verschillende velden. Maar dat is geen onoverkomelijk probleem, meer een praktisch. PDSE heeft steeds aangedrongen op en gewerkt aan de samenwerking tussen de verschillende sociale bewegingen.
Hoe dan ook, de rol van PDSE in het agenderen van structurele vraagstukken is niet uitzonderlijk meer. Allerlei typische PDSE-vraagstukken worden zoals gezegd, steeds meer gemeengoed; er zijn steeds meer partijen en organisaties, en ook individuen, die in het maatschappelijk en politiek debat die vraagstukken agenderen. Bijvoorbeeld economische groei, het BBP en ‘anders rekenen’, de rol van geld, ongelijkheid, ‘alles meerekenen’, en zo meer. Dat wil niet zeggen dat PDSE wat dat soort thema’s aangaat achterover kan leunen. Want zij moeten ‘onderhouden’ worden. Maar ‘wij’ zijn niet de enigen meer, zijn we overigens nooit geweest. Wij kunnen ons misschien permitteren om onze aandacht wat meer te verleggen naar andere kwesties.
Andere economie
Op dit moment worden in Nederland allerlei stappen vooruit gezet in de kritiek op de heersende economie en de ontwikkeling van alternatieven vanuit het perspectief van duurzaamheid en solidariteit. Zie allerlei operationaliseringen in het kader van de energietransitie. Zie de ‘gevechten’ over de andere landbouw en de relatie met herstel en uitbreiding van natuur. Zie de plannen en programma’s in het kader van de Europese Green Deal. Zie de vele projecten op gemeentelijk niveau, bijvoorbeeld ‘van het gas af’, plaatsing van windmolens, natuurherstel en armoedebeleid. Opvallend is bijvoorbeeld ook de open en kritische brief van Rodrigo Fernandez (SOMO) en anderen waaronder de FNV, over de dominante positie van aandeelhouders en de noodzaak daar iets aan te doen[4]. Ook zijn er nieuwe landelijke programma’s van armoedebestrijding aangekondigd, in samenhang met de steeds bredere en breder gedragen kritiek op de verslechterende verdeling van inkomens en vermogens. ‘Brede Welvaart’ wordt normaal spraakgebruik, economische groei staat ter discussie. De kritiek op kapitalistische verhoudingen wordt, bijvoorbeeld als kritiek op het neoliberalisme, steeds meer gedeeld. In dagbladen en op de radio en de tv zijn deze benaderingen bijna gemeengoed geworden.
Wat voor samenleving?
Al die initiatieven en programma’s en kritieken bemoeien zich nog veel te weinig met de vraag wat voor samenleving wij willen. In statuten en ‘missies’ worden veel omschrijvingen gehanteerd in de sfeer van ‘duurzaamheid’ en ‘solidariteit’, dat doet PDSE ook. Daar is niets mis mee. Maar uit het oogpunt van politieke economie levert dat niet veel handvatten op, domweg omdat er te weinig over gepraat en onderzocht wordt. Daarmee lopen wij het gevaar om essentiële handvatten en instrumenten van beleid te missen. Bijvoorbeeld het instrument van de geldcreatie: aan het begin van de massale uitbraak van corona bleek opeens dat beleidsmakers heel gemakkelijk vele miljarden euro’s, dollars en yens konden inzetten. Dat was in strijd met de decennia lang gevoerde schaars-geld-politiek. Stel je eens voor dat er enorme begrotingstekorten kwamen, wat zou de Europese Commissie wel niet zeggen. En het spookbeeld van inflatie doemde weer op. Nu werden die en andere overwegingen geparkeerd. Er werd op massieve schaal geld gecreëerd. En dus werden gangbare monetaire overwegingen opzij geschoven[5] en werd het primaat gegeven aan reële problemen en eisen, in dit geval de gezondheid van de bevolking en het voortbestaan van het MKB. Oorlogseconomie dus. Dergelijk beleid werd herhaald n.a.v. de inval van Rusland in Oekraïne. De economie werd nu niet gemodelleerd onder het primaat van het geld. Nee, het primaat werd (tijdelijk) gelegd bij de noodzaak van bestrijding van bepaalde maatschappelijke en dwingende vraagstukken. En er werd ook steeds meer gerekend in reële eenheden als hoeveel verpleegkundigen hebben wij beschikbaar, en hoeveel Houwitsers? Het begrip ‘eeuwige schulden’ en andere benamingen kwamen boven.[6] Ook een ander systemisch discussiepunt kwam boven: de noodzaak van nationalisatie van de energiebedrijven. Er doemen elementen op van een andere economie en daarmee van een fundamenteel andere samenleving. Van deze en andere systemische ervaringen werd nog nauwelijks geleerd, zeker niet als het gaat om de ontwikkeling van instrumenten richting een andere economie en maatschappij.
Systemen
Er is meer aandacht nodig voor systemische zaken. Er zijn verhoudingen en processen die verder reiken dan structuren. Zij vormen het cement dat al die structuren met elkaar verbindt. Het zijn dieper liggende kenmerken van samenlevingsvormen die in hoge mate bepalen en beperken wat structureel verandert, of kan worden veranderd. [7] Over die systemen wordt in de samenleving nauwelijks gesproken. Als het thema aan de orde komt, dan is het in zeer algemene termen, bijvoorbeeld ‘kapitalisme’, ‘neoliberalisme”. Er wordt nauwelijks gespecificeerd, begrippen niet verduidelijkt.
Als die aandacht voor systemische kenmerken er wel is, dan wordt soms gesuggereerd dat het om eenduidige kenmerken gaat. “De wereld is kapitalistisch”. Maar het kapitalisme heeft vele verschijningsvormen, is niet altijd en overal hetzelfde. En evenmin het enige politiek-economische systeem. Grofweg gezegd zijn er in de concrete werkelijkheid ook verschijnselen van pre-kapitalistische aard. En ook van post-kapitalisme. Wat samenlevingsvormen aangaat is er altijd sprake van beweging, van evolutie. En dan ook nog in verschillende richtingen. Die verscheidenheid van systemische kenmerken van een samenleving wordt wel eens aangeduid met de term ‘sociale formatie’.
Het is dus zaak meer aandacht te geven aan systemische onderwerpen. Bij de strijd over structurele kwesties moeten veranderingsbewegingen systemische aspecten betrekken, wil die strijd op de langere termijn effectief zijn. [8][9]
Aanpak bibliotheek
In een eerste fase leggen wij ons erop toe om literatuur over systemische onderwerpen te verzamelen en te ontwikkelen, en dan beschikbaar te stellen. In een tweede fase kan dan meer gewerkt worden aan de eigenlijke agendasetting. Bijvoorbeeld in de vorm van het leveren van kritieken, of het organiseren van expert meetings, of het doen van voorstellen over hoe bij het ontwikkelen van structureel beleid rekening te houden met systemische aandachtspunten.
Om te beginnen geven wij dus voorrang aan het verzamelen en/of ontwikkelen van teksten over systemische zaken. Bijvoorbeeld over het onderwerp van de economische waarden. Daarbij kan de vraagstelling zijn: Welke economische waarden zijn op dit moment dominant bij het economisch functioneren van de samenleving. Denk bijvoorbeeld aan de toespitsing op het thema gebruikswaarden versus ruilwaarden.[10] Een ander thema, nauw verbonden met het voorgaande, is dat van de geld-gestuurde economie.[11] Andere systemische onderwerpen waarover wij materiaal kunnen verzamelen of ontwikkelen zijn crisis, concentratie en centralisatie van kapitaal, uitbuiting, marktwerking en concurrentie, privatisering van opbrengsten versus vermaatschappelijking van kosten, productief versus improductief, particulier eigendom, globalisering, ongelijke ruil, financialisering en regeneratie. Daarbij kunnen wij ook anderen uitnodigen om over bepaalde onderwerpen teksten te maken c.q. bestaande teksten aan te bieden. Wat dat laatste betreft, zie bijvoorbeeld de bespreking van Andreas Bieler van het recente boek van Christoph Hermann. [12]
Op deze manier maken wij een begin met het op de PDSE site opbouwen van een bibliotheek over systemische onderwerpen. Daarbij kunnen wij aparte discussiebijeenkomsten organiseren met mensen die ook met de systemische aspect en bezig zijn en bij kunnen dragen aan de opbouw van de bibliotheek en de ontwikkeling van instrumenten voor het hanteren van systemische invalshoeken bij structurele kwesties.
Lou Keune november 2022
[1] Zie ook Lou Keune: Sociale ontwikkelingen en Jan Juffermans: Ecologische ontwikkelingen
[2] In deze tekst is de politieke economie het vertrekpunt. Wij hebben het niet over bijvoorbeeld structuren van menselijke lichamen of astronomische systemen in het heelal. Zelfs niet over politieke of culturele structuren. Voor alle duidelijkheid, niet-economische waarden zijn zeker zo belangrijk als economische waarden en dikwijls ook daarmee verbonden. Zie bijvoorbeeld in het politieke veld het belang van democratische waarden.
[3] Zie Lou Keune: Structuren
[4] Zie: Rodrigo Fernandez e.a.: Aandeelhouders eerst – Hoe bedrijven dividend-machines werden. SOMO Amsterdam, mei 2022ie ook FNV-Magazine 2022 #3.
[5] Zie: Stephanie Kelton: The Deficit Myth: Modern Monetary Theory and How to Build a Better Economy (2020)
[6] Paul Krugman: Debt is Good. In: The New York Times, 21 augustus 2015
[7] Zie ook John Huige: Systemen.
[8] Zie ook Gerrit Stegehuis: Strategieën.
[9] Zie Johns Huige: Alternatieven.
[10] Zie het interview met Lou Keune voor het tijdschrift Potentieel
[11] Zie als voorbeeld het artikel van Willem Hoogendijk n.a.v. de boerenprotesten
[12] Zie voor die bespreking van Andreas Bieler