Regeneratief denken en doen; herstellen en toevoegen
Duurzaamheid is noodzakelijk maar niet voldoende als richtpunt. Centraal in het duurzaamheidsdenken van nu staan: klimaat en de bijbehorende CO2-uitstoot, de circulaire economie, de ongelijkheid (in inkomen en vermogen, in woongenot, in studiekansen) en de beperkte inclusiviteit. Zonder inclusiviteit blijft een deel van de maatschappij en van de wereld in de hitte of onder water staan.
Dat we te veel consumeren blijkt onder meer uit de almaar teruglopende datum van overshoot day. Earth Overshoot Day markeert de datum waarop de vraag van de mensheid naar ecologische hulpbronnen en diensten in een bepaald jaar groter is dan wat Aarde in dat jaar kan regenereren. Deze is berekend voor 29 juli voor 2021.
Daarom wordt hier een andere invalshoek gekozen: een regeneratieve focus. Regeneratief betekent weer in de oorspronkelijke toestand terugbrengen. Helemaal in de oorspronkelijke toestand zal niet lukken. Veel van de littekens zijn blijvend. We hebben Aarde gebruikt als een creditcard: veel consumeren; niet denken aan afbetalen.
Na eerst regeneratief nader te toe te lichten ga ik verder in op de manieren waarop we regeneratief kunnen zijn. Ik onderzoek enkele gedachten over een ‘system reset’ en bespreek daarna een uitwerking van een regeneratieve strategie. De herinrichting van democratische processen vormt de slotparagraaf.
Vijf regeneratie-principes
Met een regeneratieve focus proberen we bij elke stap die we zetten, bij elke strategie die we formuleren, en bij elk beleidsvoorstel, na te gaan hoe we iets terug kunnen doen en/of iets kunnen repareren. Een belangrijk voorbeeld is de regeneratieve landbouw. We gaan daarbij uit van een systeembenadering. We kijken niet naar een aspect of naar een aantal aspecten, we gaan uit van het geheel. En dat geheel is meer dan de som van de delen.
Regeneratieve landbouw heeft een positieve impact op de biodiversiteit, de waterkwaliteit, de bodem en heeft een gesloten koolstof- en nutriëntencyclus, volgens de goed geïnformeerde Transitiecoalitie Voedsel. Landbouw is maar een van de deelsystemen waarop regeneratie of restauratie van de capaciteiten van de Aarde toegepast kan worden. Het zou over het hele systeem moeten gaan waarin we leven. Dat zijn klimaat, natuur, economie, maatschappij en ook het politieke systeem. De regeneratieve aspecten van systemen betreffen: de zelfvoedende, zelfvernieuwende en adaptieve leerprocessen die natuurlijke systemen gebruiken om hun vermogen om gedurende lange tijd te kunnen gedijen te voeden[1]. Een mooie definitie: Regenerate means to spiritually renew; biologically reconnect; ecologically restore; and socially revitalize.
Op de site van de Regenerative society wordt gesproken over 5 principes:
a. Regeneratieve economie bevordert soberheid in plaats van overvloed.
b. Regeneratieve economie kan werken zonder nieuwe materialen te extraheren.
c. Regeneratieve economie is een lokale economie die interactie tussen actoren bevordert.
d. Regeneratieve economie leidt tot samenwerking in plaats van concurrentie.
e. Regeneratieve economie ontwikkelt leven en evolutie, in plaats van het te vernietigen. [2]
Systemische samenhang
We kunnen weer regeneratieve landbouw toepassen, en we kunnen meer bos en andere natuur creëren. Zo kunnen we CO2 uit de lucht halen en op slaan. Hoe kan de industrie regeneratief worden en het winststreven inruilen voor een bijdrage aan het algemeen belang? Circulaire economie is een vertrekpunt maar 100% circulair gaat ons niet lukken. In hoeverre kunnen we de sociale verhoudingen regeneratief maken? Zijn er internationale regeneratieve machtsverhoudingen denkbaar? Bijvoorbeeld door de erkenning van honderden jaren koloniale uitbuiting in de Derde Wereld? De teruggave van geroofde kunst is daarvan nog maar een heel klein begin.
Deze vragen zijn actueel en kunnen eigenlijk alleen maar in een systemische samenhang worden opgelost. In de woorden van Bruno Latour: ‘het klimaatvraagstuk is niet één aspect van de politiek onder vele andere, maar is het vraagstuk dat de politieke orde van het begin tot het einde definieert, en dat ons allen dwingt om oudere kwesties te herdefiniëren, zoals sociale gerechtigheid, identiteit, bestaansmiddelen en de band met een plek.’ [3]
Om te beginnen 10 noodzakelijke maatregelen:
1. Zolang er sprake is van overshoot, zoals hierboven aangegeven, gebruiken we meer ecologische hulpbronnen en diensten dan de Aarde kan leveren, en moeten we regenereren in het centrum van onze strategie plaatsen.
2. De traagheid van besluitvorming, denk aan de EU of de kabinetsformatie, moet worden omgezet in gedurfde plannen. Mariana Mazzucato [4] geeft hiervoor prachtige voorzetten. Als het om Covid gaat, kunnen er wel snelle en grootse maatregelen getroffen worden. De klimaatontwrichting werkt op de korte termijn minder indringend, maar is op langere termijn van veel groter belang.
3. Het wegbezuinigen en privatiseren van de actieve overheid heeft geleid tot een machteloze overheid, terwijl nu juist doortastend opgetreden moet worden. Grote én kleine bedrijven vragen om richtinggevende overheidsinitiatieven.
4. Veel marktgeoriënteerde systemen werken pervers. Markt en zorg, markt en onderwijs, markt en natuur; het leidt steeds tot verschraling en soms omkering van doelen. De overheid moet veel actiever ingrijpen in belangrijke markten. Doelen en spelregels vaststellen. Dus markten niet zoveel mogelijk vrijlaten maar zo goed mogelijk (in de zin van maatschappelijke en ecologische doelen) reguleren, met nadruk op samenwerking in plaats van concurrentie.
5. De schuld- en winsteconomie moet geremd en omgekeerd worden, anders dreigt een mondiale implosie. De manier om dat effectief te doen is de geldschepping overlaten aan de centrale banken.
6. De winsteconomie moet stoppen. Je moet, zegt Christian Felber, ‘de activiteiten van elk bedrijf en elke investering afwegen met de impact op het algemeen belang. Succes meten we dan af aan sociale en ecologische maatstaven.’
7. Het verdwijnen van de commons (in de zin van noodzakelijke natuurlijke en maatschappelijke hulpbronnen) moet worden gekeerd door ruimte te scheppen voor meer beschermde natuur, gemeenschaps-zin en -activiteiten.
8. De op macht gebaseerde internationale verhoudingen werken instabiliteit en verdere extractieve groei in de hand. Te vaak wordt gesproken over een nieuwe koude oorlog in plaats van een nieuwe dialoog.
9. De beperkte horizon van politieke partijen en autoritaire machthebbers leidt tot kortetermijndenken terwijl de regeneratie van de Aarde een lange termijn systeemverandering nodig heeft (maar wel nu te beginnen!). Het vermijden van een catastrofe is duidelijk van een geheel andere importantie dan een paar zetels winst bij de komende verkiezingen.
10. Herstel van natuur is een belangrijk middel. De Restor-beweging: ‘Restoration has the potential to draw down about 30 percent of accumulated global carbon emissions and is a key component of many nations’ climate mitigation goals by 2030’. Elk jaar dat we wachten brengt een grote extinctie naderbij.
We kunnen de toekomst niet redden met de taal, de begrippen en de instituties waarmee we die toekomst op het spel hebben gezet: economische groei, bbp als indicator, compromissen, niet voor de troepen uitlopen, vertegenwoordigende democratie. We hebben nieuwe begrippen en nieuwe taal nodig; een nieuwe vorm van regie, van bestuur; en bovenal een nieuwe moraal. We hebben een ‘systeem-reset’ nodig.
Aanzetten tot een systeem-reset
Nadenken over andere systemen is niet nieuw. Je kunt denken aan Illich met zijn conviviale samenleving; aan Raworth met haar Donutmodel, aan Felber die nieuwe waarden voor het ondernemen vooropstelt. Verwant hieraan zijn de ideeën van Jan Jonker voor een andere ondernemingsorganisatie. Ook Buen Vivir, de variant die in Latijns Amerika populair is, en de nieuwkomer op dit ideeën- en organisatietoneel: WEAll. Ze geven geheel nieuwe aanzetten. Degrowth is het verzet tegen ongeremde economische groei en de focus op geldwinst. Al deze aanzetten bieden een systemische samenhang van cultuur, productiewijze, sociale structuur en natuur.
De regeneratieve strategie
De kernvraag is hoe we van de ruim anderhalve Aarde terug kunnen naar één Aarde. De huidige CO2-emissie van Nederland is per hoofd van de bevolking ongeveer het dubbele van de mondiale. Wanneer je behalve koolstof ook het gebruik van ruimte/grond meeneemt dan krijg je de ecologische voetafdruk. Het gaat, zegt de Werkgroep Voetafdruk Nederland, niet alleen om de ruimte die nodig is om voedsel te verbouwen. Ook het gebruik van bijv. papier, textiel en transport legt beslag op de beschikbare ruimte.
Dat de gedachte opkomt voor mogelijke gedragsregels of voorstellen voor quotering is niet zo vreemd. Vanzelf gaat het niet! Dat kan naast CO2-beprijzing een koolstofbudget zijn voor eenieder (individuen en bedrijven en andere organisaties), maar ook een norm voor de hoeveelheid gewenste natuur of een quotum voor verschillende typen gedrag zoals energieverbruik, vervoer, of zelfs voedselbonnen. Wanneer we niet alleen een houdbare Aarde wensen maar ook een regeneratieve Aarde, die veerkrachtiger wordt, die menselijker en inclusiever wordt, en die meer natuur kent, dan zullen deze budgetten ook een soort hersteltoeslag moeten inhouden. Het eerste doel is immers om de temperatuurstijging binnen de perken te houden, maar een regeneratief doel is ook gericht op verder herstel. Regeneratief is als je rekening houdt met wat er al onttrokken is, met wat er terug in het systeem moet: klimaatpositief moeten we worden.
Onder de tien noodzakelijke maatregelen noemde ik natuurherstel. Herstel heeft het potentieel om ongeveer 30 procent van de geaccumuleerde wereldwijde koolstofemissies te verminderen. Rewilding is de term om grootschalig natuurherstel aan te geven.
We kennen in West-Europa een lange traditie van gemeenschapsbedrijven, nutsberdrijven (gas, water, elektriciteit). De bedrijven waren landelijk, provinciaal en gemeentelijk. Daarnaast kenden we ook de post, overheidsbanken en gemeenschappelijke communicatiemiddelen; veel van de bedrijvigheid die nu onder Big Tech valt. Sommige van die bedrijvigheden zijn terug te voeren naar de vroegere ideeën van de meent of van de commons. De tragedie van de commons is de tragedie die aangeeft dat het streven naar een maximale opbrengst voor individuen niet leidt collectieve welvaart. De privatiseringsgolf heeft niet aan de verwachtingen (efficiënter, goedkoper) van welvaartstoename voldaan. Als het gaat om regeneratieve sociale projecten dan moeten we zeker ook kijken naar de zorg: de gezondheidszorg, ziektekostenverzekeringen, ouderenzorg en zo voort. Teveel zijn deze instituties nu gericht op winstgevendheid, te weinig op inclusiviteit en gezamenlijkheid.
Voorbeelden van regeneratieve projecten 1:
• Permacultuur is al geruime tijd bezig aan een opmars in Nederland. Permacultuur kijkt niet alleen naar gezond voedsel of naar een maximale opbrengst maar ook naar de bodemstructuur, naar samenhangende ecologische principes.
• Coöperatieve energieopwekking middels windmolens bestaat inmiddels in vele soorten. Als het goed is passen ze in het landschap, wordt de opbrengst gedeeld en zijn ze zo ontworpen dat ze bij het einde van de levensduur weer geheel gerecycled kunnen worden.
Regeneratie-checklijst
Ik noemde als concrete voorbeelden van regeneratieve projecten: CO2-beprijzing, quotering, klimaatpositieve projecten, herstel van gemeenschapsbedrijven en -zorg. Maar er zijn meer concrete afwegingen te noemen die regeneratie bevorderen. Er valt een regeneratieve checklijst te maken.
Zo een lijst kan op maat gemaakt worden voor nieuwe wetgeving (de nieuwe Duitse stoplichtcoalitie heeft afgesproken dat nieuwe wetgeving aan een klimaatcheck onderworpen zal worden), voor verschillende soorten bedrijven. Een lijst kan ook gemaakt worden voor programma’s van politieke partijen. En een lijst om naast evaluaties van voorbije projecten te houden.
Een checklijst die bij diverse transitietrajecten gebruikt kan worden:
Soberheid staat voorop; grenzeloos bestaat niet meer. Dus: is het echt nodig? Die vraag moet steeds gesteld worden.
Scheppen in plaats van vernietigen. Het maken van een nieuw product, een nieuw huis of een nieuwe wet moet niet leiden tot schade elders. We moeten bijvoorbeeld afwegen bij welke schade aan de zee-ecologie windmolens op zee nog wenselijk zijn.
We moeten zoveel mogelijk vermijden om nieuwe grondstoffen te gebruiken. Alternatieven, reparaties en circulariteit staan voorop.
Projecten, plannen en procedures moeten leiden tot natuurherstel én tot nieuwe natuur.
Werkt het project klimaatpositief of vermindert de CO2-uitstoot moet uitgangspunt zijn.
Lokaal produceren, werken en organiseren is uitgangspunt.
Samenwerking staat voorop en niet concurrentie.
Winst is niet verboden maar is niet leidend.
We werken inclusief. Insluiten in plaats van uitsluiten. Verder: transparant, controleerbaar en aanspreekbaar.
Het terugbrengen van een belangrijke rol voor publieke of coöperatieve nutsbedrijven en voor de zorg, voor nieuwe commons. We moeten een eind maken aan de privatisering en monetarisering van onze eerste levensbehoeften.
Verduurzamingsprojecten moeten gebaseerd zijn op no regret en voorzorgbeginselen. Het moet niet leiden tot stappen die op langere termijn verdere verbeteringen onmogelijk maken.
We gaan uit van dialogen, deliberatie en maximale participatie op alle niveaus.
Klimaatrechtvaardigheid is een begin. Onze plannen zijn gericht op internationaal samenwerken en dragen bij aan de aflossing van onze koloniale schuld. Het beëindigen van onze rol als belastingparadijs is een eerste begin.
We moeten ons steeds afvragen: wat voeg ik als persoon toe? Wat voegt mijn bedrijf toe? Wat voegt een overheidsdienst toe? Hoe ziet de bijdrage aan de gemeenschap eruit? Ik denk dat we een soort prototypes, voorbeeldmodellen nodig hebben van regeneratieve producten, van regeneratieve sociale projecten, van regeneratieve overheden. Een flinke dosis creativiteit en inbreng van creatieve professionals is daarbij zeker nodig.
Voorbeelden van regeneratieve projecten 2:
• Steun aan ontwikkelingsprojecten in voormalige koloniën die kansen creëren voor grotere lokale en regionale zelfstandigheid en die landschappen herstellen die door koloniale landbouw zijn verwoest.
• We maken een speerpunt van duurzaam bouwen met natuurlijke biologische materialen. Daardoor slaan we CO2 langdurig op en gebruiken we geen (of veel minder) zeer veel CO2 uitstotend cement.
Sociale en democratische processen
Wat betreft overheden nog enkele opmerkingen over democratie. Het systemische karakter van een regeneratieve strategie maakt dat de besluiten en plannen hierover samenhang moeten vertonen. Om het maar met een understatement te zeggen: dat is nu niet altijd het geval.
Het heeft ook te maken met het feit dat de vertegenwoordigende democratie onvoldoende werkt. Politiek wordt door de huidige politieke partijen vooral gespeeld als een zero sum game. Het is een situatie waarbij de winst van een partij ten koste gaat van de andere partijen en de netto verandering van welzijn of welbevinden is doorgaans nul. Dat klinkt niet – en is ook niet – regeneratief. Het is dan ook niet toevallig dat de populariteit van deliberatieve projecten snel stijgt. In een artikel over deliberatieve democratie wordt dat mooi samengevat in de titel: Van stemmen naar praten. Bijvoorbeeld met burgerberaden.
Extinction Rebellion publiceerde een uitstekende brochure hierover met daarin deze uitleg: ‘Een burgerberaad is een groep gelote burgers die door middel van deliberatie aanbevelingen doet over politiek beladen of complexe onderwerpen. Deze groep vormt een dwarsdoorsnede van de bevolking (meestal van 16-80 jaar) en is samengesteld op basis van gestratificeerde loting, zodat de groep een dwarsdoorsnede van de samenleving vormt. Om te zorgen dat iedereen gehoord wordt en het hele proces eerlijk en transparant verloopt, wordt het gefaciliteerd door een onafhankelijke organisatie. De deelnemers gaan in gesprek met elkaar en met experts om gezichtspunten te overbruggen en een politiek onafhankelijk oordeel te vellen’.
In alle democratische processen zijn compromissen onvermijdelijk. Dat weten burgers ook heel goed. Het gewenste integratieve beleid moet niet top down opgelegd worden, maar moet ook bottom up kunnen groeien. Het wederzijds vertrouwen moet hersteld worden, evenals het besef dat compromissen daarbij onontbeerlijk zijn.
We moeten ons realiseren dat het inrichten van een regeneratieve maatschappij een grote inspanning vergt en jaren gaat duren. De welvaartsstaat is ook niet in een jaar gerealiseerd. Daar staat tegenover dat de urgentie vele malen hoger is. Elk verloren jaar in bijvoorbeeld de energietransitie leidt tot fors hogere schade en op termijn ook belangrijk hogere kosten om de regeneratie te realiseren. Het is al vaker gesuggereerd: wat we nodig hebben is de inrichting van niets minder dan een oorlogseconomie, een richtinggevende focus die in de woorden van Latour de politieke orde van begin tot het einde definieert.
De regeneratieve maatschappij is eigenlijk een nieuw besturingssysteem, voor Nederland, voor de EU en voor de wereld. We kunnen met regenereren beginnen door de bovengenoemde tien punten aan te pakken; door rekening te houden met de vijf genoemde principes die we hebben geciteerd en door bij alle feitelijke plannen rekening te houden met bovenstaande checklijst.
‘Regenereren, waarom hebben we dat niet eerder toegepast’ zullen de mensen in 2040 zeggen!
John Huige
02-12-2021
[1] – Research Paper: Measuring regenerative economics: 10 principles and measures undergirding systemic economic health. Brian D. Fath e.a. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2589791819300040
[2] – https://circulab.com/regenerative-economy-definition/
[3] – Bruno Latour, Het parlement van de dingen; Over Gaia en de representatie van niet-mensen. Boom, Amsterdam 2020.
[4] – Mariana Mazzucato, Mission Economy, a moonshot guide to changing capitalism. Allan Lane 2021.