Zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt ook nu al nagedacht over het soort maatschappij en het soort economie voor na de coronacrisis en na de diepe recessie die hier op volgt (en nu al begonnen is). Reken maar dat de strategische planning- en scenarioafdelingen bij Shell en ING en andere megaondernemingen bezig zijn nieuwe scenario’s te ontwikkelen voor die tijd. Datzelfde geldt voor beraadslagingen bij politieke partijen.
Ik denk dat voor velen de coronacrisis een vertrekpunt zal zijn om de toekomst opnieuw voor te stellen. Dat kan in ietwat aangepaste versie van de huidige sloopeconomie, sloop van Aarde, sloop van mensen. Of, door een inspirerend, radicaal en nieuw narratief te formuleren. We kunnen als het ware redeneren naar twee utopieën: de utopie van voortgezette groei (natuurlijk met enige aandacht voor het milieu en circulariteit) en de utopie van een nieuwe solidaire en houdbare samenleving (uitgaande van de draagkracht van Aarde en van het concept van buen vivir).
De utopie van voortgezette groei is sterk verweven met de economische en politieke systeemkrachten. Het is de richting van BAU (business as usual). Sinds Parijs 2015 zien we ondanks de erkenning van de noodzaak tot urgente maatregelen voor verlaging van de CO2-uitstoot dat bedrijven en politici veel moeite doen tot vertraging en ontwijking. Denk aan de industriële landbouw, denk aan de oliemaatschappijen, denk aan het (verre) toerisme en denk aan de banken. Zolang de onderliggende krachten niet veranderen of fundamenteel aangepast worden zullen dit soort bewegingen bepalend blijven. Die onderliggende krachten moeten benoemd worden omdat anders alternatieven bij voorbaat geen kans hebben.
Ik noem er vier:
– De systeemkracht of mythe van markten als beste allocatiemechanisme en het streven naar efficiency leiden tot groei, tot concentratie van macht bij bedrijven en tot nationale en internationale onevenwichtigheden.
– De systeemkracht van banken (en andere financiële instellingen). De markten (van het geld) bepalen de toekomst. Schulden van bedrijven dwingen die bedrijven tot groei, overname of sluiting. Flitskapitaal kent geen grenzen en dus geen mogelijkheden voor restricties.
– De afbraak van de overheid; we zagen afgelopen decennia de verwording van de overheid tot marktmeester, (met beperkte bevoegdheden) over de zorg, over openbaar vervoer, over beleid voor boeren en bouwers. Met de schrik in de benen wordt weer gekozen voor de natiestaat met alleen veiligheidsmacht.
– De mythe van de vooruitgang. Het zal veel beter gaan in de toekomst. Zo wordt ons voorgehouden. De grote inkomens- en vermogensverschillen zullen op den duur ook naar beneden doorsijpelen (trickling down) zo houden de neoliberale economen ons voor.
De utopie van de solidaire en houdbare samenleving is vooral veel verandering en dus onzekerheid en bedreiging. Dat vergt heldere communicatie over die elementen. Dat vergt ook betrokkenheid van veel burgers en verantwoordelijkheid van bestaande organisaties. We kunnen niet wachten tot iedereen zijn of haar zegje gedaan heeft. We kunnen en moeten stappen zetten. Ik noem het de hinkstapsprong. Het is een grote beweging die drie verschillende acties binnen die beweging kent.
De Hink
Nu al kunnen stappen gezet worden in de richting van een gewenst toekomstbeeld; ook al is dat nog niet geheel helder. Duidelijk is dat beleid gemaakt moet worden op het gebied van de verplichtingen van Parijs, op het terrein van de stikstof. Maar ook al de maatregelen die genomen worden om de economie weer te laten draaien na de coronacrisis kunnen getoetst worden aan:
– Draagt de maatregel bij aan een eerlijker inkomensverdeling
– Worden bedrijven extra (of uitsluitend) financieel geholpen als ze tevens stappen zetten die bijdragen aan de circulaire economie en verbetering van de ecologie.
– Zorg dat noodzakelijke korte termijn maatregelen no regret zijn en de lange termijn maatregelen niet belemmeren.
Daarnaast kan ook gekeken worden welke kansrijke en spontane burgeracties extra steun verdienen omdat ze bijdragen aan de solidaire maatschappij. De enorme creativiteit die we zien in onderzoek, in bedrijven, in zorg en onderwijs moet een kans krijgen om te worden voortgezet.
De Stap
Tegelijk of in de zeer nabije toekomst kunnen we – met gebruikmaking van de transitietheorieën – stappen zetten om bondgenoten te zoeken. We kunnen agenderen wat we belangrijk en kansrijk achten. We kunnen experimenteren met nieuwe economische en sociale formaties en daar weer lessen uit trekken.
We kunnen het debat aangaan – en zo mogelijk ook de eerste stappen zetten – voor een radicale herziening van de inkomens- en vermogensverhoudingen. Een van die stappen kan de invoering zijn van een algemeen basisinkomen. Daarmee zal onze visie op arbeid fundamenteel veranderen, het belang van pensioenen (en hoe die opereren op kapitaalmarkten) kan minder worden, de kansen op meer solidariteit en creativiteit kunnen aanmerkelijk vergroot worden.
De overheid moet worden opgetuigd. De democratie versterkt. We weten nu welke sectoren en beroepen belangrijk zijn in een goede maatschappij.
De Sprong
Dat is uiteindelijk waar we heen willen. Met het grootst mogelijke draagvlak. Het zal niet zonder weerstand gaan. Het individualisme zoals zich dat in de westers kapitalistische samenleving ontwikkeld heeft is zonder toekomst. Daarom is het concept van buen vivir – de goede maatschappij waarin het individu bezien wordt in de sociale context van de gemeenschap en van de duurzame samenleving – van immens belang.
Tot besluit een citaat van de Belgische econoom Bernard Lietaer (op de site van Kate Raworth): “Efficiency is the opposite of resilience and sustainability is the liveable middle between them. Our economy needs more resilience to face crises as corona”.
John Huige