Er is veel wat linkse partijen met elkaar verbindt. Een gezamenlijke visie en programma dat de zorgen van veel Europeanen serieus neemt en de uitdagingen op het gebied van werk, milieu en vluchtelingen bij de wortel en in samenhang aanpakt, kan bij veel mensen het vertrouwen in de politiek herstellen. Dit biedt een noodzakelijk tegenwicht aan de opmars van neoliberaal en populistisch rechts. Duurzaamheid is daarbij de sleutel om de uitdagingen waar we voor staan het hoofd te kunnen bieden.
Deel I ging over het verlies van politieke macht van links in Europa door de opkomst van het neoliberalisme, rechts en links populisme en groene partijen. Deel II beschreef de behoefte aan bestaanszekerheid, de kern van een gezamenlijke linkse visie. In dit deel een oproep aan politieke partijen om hun waarden breder dan alleen integriteit en omgangsvormen te definiëren en uit te dragen.
Alleen al op het gebied van milieu, voldoende banen en het inperken van vluchtelingenstromen staat de wereld voor gigantische uitdagingen. Als we er niet in slagen die het hoofd te bieden, dan staat ons en onze kinderen een sombere toekomst te wachten. Dat heeft niets met doemdenken te maken; wel alles met de ernst van al deze vraagstukken en de drijvende krachten erachter. Dat brengt ons onvermijdelijk bij de manier waarop de huidige wereldeconomie functioneert.
Werk, werk en nog eens werk
Allereerst het enorme gebrek aan eerlijk betaalde vaste banen, wat zoveel onzekerheid en uitsluiting teweeg brengt en wat de koopkracht ondermijnt. Dat de werkgelegenheid nu in ons land weer wat aantrekt, komt voornamelijk door een wat oplevende wereldmarkt en het inhalen van uitgestelde consumptie. Dat kan volgend jaar alweer anders zijn, want ondertussen gaat een aantal economische mechanismes onverminderd voort zoals financiële zeepbellen die worden opgeblazen. Denk aan geld dat met geld gemaakt wordt en niet in de reële economie en dus ook niet in werkgelegenheid wordt geïnvesteerd.
En wat te denken van het monopolie op geldcreatie door banken, waardoor niet democratisch gekozen overheden, maar banken de investeringen sturen. De huidige economie is een schuldgedreven systeem. Al die schulden moeten met rente worden terugbetaald. Om dat op te brengen moet er gegroeid worden. Dat betekent winstmaximalisatie en meedogenloze concurrentie op kostprijs. Die kostprijs wordt verlaagd door automatisering, digitalisering, robotisering, flexibilisering en outsourcing. Zo verdwijnen overal op de wereld banen als sneeuw voor de zon en raakt door een ruim aanbod van arbeid ook de beloning in een neerwaartse spiraal. In de huidige neoliberale wereldmarkt zijn uitstoot van arbeid, onderbetaling en ophoping van rijkdom structureel.
‘Take back control’
Die structurele problematiek leidt ertoe dat veel mensen aan de kant staan, terwijl zoveel noodzakelijk en nuttig werk niet gedaan wordt. Er zijn handen tekort in (gezondheids-)zorg en onderwijs, bij wijkpolitie, (ver-)bouw en isolatie van huizen, duurzame energie, hergebruik en recycling, duurzame landbouw enz. Vele miljoenen banen zouden in al deze sectoren in Nederland en de EU geschapen kunnen worden. Tegelijkertijd is de prestatiedruk op het werk en de stress nog nooit zo hoog geweest. Velen haken daarom overwerkt af, terwijl anderen vechten om een baan met voldoende uren.
Er is iets grondig mis met een economie die niet in staat blijkt om de beschikbare arbeid optimaal te benutten. Juist arbeid die nodig is voor al die zaken die cruciaal zijn voor een goed leven en het behoud daarvan. De materiële en immateriële kosten van het niet verrichten van al het nuttige werk zijn zeer hoog. Denk aan kosten van uitkeringen, criminaliteit en gezondheidsproblemen, maatschappelijke uitsluiting, onderontwikkeld talent, verlies aan levensgeluk en aan vertrouwen in de samenleving en politiek. Alleen een andere manier van economie bedrijven kan dit tij keren. Een economie met een eerlijk speelveld gebaseerd op waarden in plaats van geld. Alleen de politiek kan daarvoor zorgen. ‘Take back control’ is de uitdaging waar de politiek voor staat.
Kip met de gouden eieren
Die neerwaartse spiraal geldt niet alleen voor werk en beloning maar ook voor het milieu, want het milieu is nu ‘gratis’. Uitbuiting daarvan is zeer gunstig voor de kostprijs en dus de winstmaximalisatie door bedrijven op korte termijn. De vernietiging van het milieu is in de huidige economie dus ook structureel. Helaas bestaan er geen sterke internationale instituties die de mondiale markt met belasting, regels en wetten in sociale en duurzame banen kan leiden. Die zijn er niet en zullen er ook niet komen. Daarvoor zijn de belangentegenstellingen tussen de machtsblokken te groot. Iedereen gaat voor zijn eigenbelang ook al staan door de vernietiging van het milieu de bestaanscondities van het menselijk leven op springen. Omdat het milieu ook de basis van de economie is, zijn we bovendien de kip met de gouden eieren aan het slachten. Zo worden ook onmisbare schaarse grondstoffen supersnel uitgeput. Zonder een veerkrachtig milieu kan er bijvoorbeeld niet voldoende voedsel of hernieuwbare grondstoffen worden geproduceerd.
Waardengedreven politiek
Met urgentie moeten we er dus voor zorgen dat de productie in ieder geval nationaal en Europees aan strenge milieueisen gaat voldoen. Het grootse probleem is daarbij niet dat bedrijven dat niet zouden willen, hoewel er uit die hoek vaak goed georganiseerde oppositie en lobby is tegen effectieve en dus strenge milieumaatregelen en eisen op het gebied van recycling en hergebruik. Het grootste probleem is het draagvlak bij de politiek. Hoe kan het toch dat de politiek wezenlijke waarden rond milieu en het recht op werk opoffert aan een alsmaar groeiend BBP; aan de aanbidding van het geld. Milieu en recht op werk zijn waarden die minstens zo belangrijk zijn als integriteit, goede omgangsvormen en fatsoen. Bij de mainstream politieke partijen is de economie niet dienstbaar aan de mens, maar andersom: de mens is dienstbaar aan de economie en dat is versmald tot geld. Jonge politici doorzien het wel, evenals de noodzaak tot samenwerken.
Wat weerhoudt progressieve en christelijke partijen er toch van om ook deze waarden krachtig uit te dragen? Dat dit niet gebeurt, is de belangrijkste oorzaak dat de meeste mensen, als het om een ‘goed leven’ en bestaanszekerheid gaat, geen verband met het milieu en de geldeconomie leggen. En houdt toch eens op te denken dat we door technologische innovatie het milieu nog wel kunnen redden, want dat is aantoonbaar niet waar. Techniek is een belangrijk deel van de oplossing, maar het gaat allereerst om leefstijl. Het wordt mensen ook bepaald niet gemakkelijk gemaakt om duurzaam te leven. Morgen kunnen we beginnen het hen wel een stuk gemakkelijker te maken, de meesten willen best duurzamer leven. We kunnen, binnen de grenzen die het milieu nu eenmaal stelt, met een hoge welvaart meer op elkaar betrokken leven. Daarover meer in het laatste deel IV.
Dweilen met de kraan open
Tot slot, na werk en milieu, de verbinding met het vluchtelingenvraagstuk en met waarden die de samenleving en economie richting zouden moeten geven. Om dit vraagstuk bij de wortel aan te pakken, moeten we kijken naar de structurele oorzaken van een alsmaar doorgaande vluchtelingenstroom. Voor een deel gaat het om oorlogsvluchtelingen. Voor het merendeel gaat het echter om economische vluchtelingen. Voornamelijk jonge mannen vluchten omdat er, zoals in Afrika voor gemiddeld vijf kinderen per vrouw, simpelweg geen werk en geen voedsel is. Als dat zo blijft, is elk vluchtelingenbeleid dweilen met de kraan open.
Een betrekkelijk eenvoudige manier om daar wat aan te doen, is het ontwikkelen van een kleinschalige duurzame landbouw, met veel kleine boeren, die voedsel voor de eigen bevolking produceert. Dat biedt veel mensen daar werk en voedsel. Ook hier in onze eigen wereld moeten we meer kleinschalige duurzame landbouw doen. En laten we dergelijke landbouwprogramma’s combineren met bewustwording van de noodzaak van het beperken van het aantal kinderen per gezin en daarbij alle mogelijke concrete hulp bieden. Dat is een programma voor de komende decennia. Laten we ondertussen de opvang van vluchtelingen en het bewaken van de Europese grenzen een stuk beter te regelen. Voor die opvang en integratie is investeren in werk en betaalbare, energiezuinige huizen cruciaal. Dat komt dus mooi uit gezien het voorgaande. Dat zo zijnde, zit er wel een grens, cultureel en economisch, aan de opnamecapaciteit van vluchtelingen, ook in Europa. Ook dat is een politieke realiteit.
Duurzaamheid is de sleutel
Een Verenigd Links gaat uit van welhaast universele waarden zoals het recht op arbeid en een vitaal milieu, ook voor de generaties na ons. Het is nu nog een politieke realiteit dat het de meeste kiezers gaat om zekerheid op de korte termijn wat betreft werk, inkomen en koopkracht. Daarom is het zaak om milieumaatregelen en de aanpak van het vluchtelingenvraagstuk te verbinden met economische bestaanszekerheid. Dat kan door in te zetten op duurzaamheid, want dat is de sleutel om zowel de werkloosheid als het vluchtelingenvraagstuk bij de wortel aan te pakken. Dat is een inzet die Links kan verbinden en alle instrumenten daarvoor hebben we al in handen.
Frans van der Steen