Toch nog wat goeds van het virus?
Rond de verkiezingen had men in de discussies meer oog voor de korte termijn dan voor de lange. Meer gericht op het bedrijfsleven dan op de staat van de biosfeer: de basis van alles, ons huis. Het is noodzakelijk om die ramp te voorkomen. Maar hoe?
Volgens mij alleen met een flinke hervorming. Je kunt de krant niet opslaan, of er wordt bericht over een misstand. Doorgeslagen globalisering, idem de mobiliteit (nu even wat afgeremd door het Corona virus). Zo ook de privatisering van overheidsdiensten en de teloorgang van talloze sociale voorzieningen. Daarnaast de algehele vergiftiging van ons land door de agro-industrie, de chemische sector, het autoverkeer en de open haarden. De schrikbarende afvalstromen. De inkrimping van de biodiversiteit. Het tekort aan woningen en banen. De knellende studieschulden. Het ontwijken van belastingen. Het bemeten van onze economie met veel te korte meetlatten. Het belasten van arbeid en niet of nauwelijks van onze druk op het milieu. En dan nog de verrommeling van ons land met een nu aan gemeenten overgelaten grondbeleid. Op het sociale vlak zijn er ook nog de onbehoorlijke inkomensverschillen, de doorgeslagen individualisering en de enorme verwendheid van velen onder ons (gemeenschap, wat is dat?). De groeiende kloof tussen arm en rijk, lager en hoger opgeleiden en tussen mensen betrokken bij de samenleving en zij die dat niet meer zijn, dit overigens vaak door marginalisering buiten hun schuld. De verruwing van de samenleving door verkorte lontjes of uitzichtloosheid. En de verontmenselijking door de verhaasting, de doorgeslagen meritocratie en door de onzichtbare protocollen en algoritmen.
Velen van ons hebben de handen vol aan overleven. Hoe haal ik het eind van de maand? Hoe houd ik mijn bedrijf overeind? Hen kun je niet kwalijk nemen niet bezig te zijn met mensenrechten of de klimaatcrisis. Toch is met name het laatste zeer urgent. Vandaar het pleidooi voor een massale en krachtige hervorming.
Jaren geleden waren er al internationale oproepen van duizenden wetenschappers voor milieu- en klimaatbehoud. Maar de economische stoomwals van business as usual gaat gewoon zijn, ook voor het bedrijfsleven zelf, noodlottige gang. Hier en daar met wat goed bedoelde maar onvoldoende groengekleurde herstelmaatregelen. Best begrijpelijk, als je bedenkt dat alles en iedereen – ook in een meer circulaire economie – nog de gevangene is van de heersende toestand, het heersende systeem van opjaging en winstmaximalisatie. Met name worden we nog beheerst door een door het geld aangedreven groeidwang. Het bedrijfsleven voorop. Ons ruilmiddel dat zo nodig moet groeien, een koopwaar geworden met als prijs zichzelf – eigenlijk absurd. En het is nog zeer ongelijk verdeeld en meestal in private handen die niet primair gericht zijn op het algemeen belang. Het dictatoriale en totalitaire karakter van de geldmacht – iets waarvan nog te weinig mensen zich van bewust zijn.
Zeker, dit systeem van verruiming van de geldcirculatie, vooral door hogere lonen en zeer versterkt door de bancaire kredietverlening, heeft ons aanvankelijk welvaart gebracht. Maar nu is het, gezien de ecologische en ook sociale schade, rampzalig negatief geworden. En tegelijk heeft het ons denken en doen ernstig misvormd. De Franse ontgroei-goeroe Serge Latouche pleit dan ook voor een dekolonisering van onze verbeelding.
Vandaar dat de hervorming tegelijk het karakter kan krijgen van een inspirerende bevrijding. Met meteen de aanzet tot een meer intelligente en milieusparende economie. De ondernemer, nu geklemd tussen het moeten belonen van kapitaal en een rigide systeem van werkgelegenheid (hoe het personeelsbestand te behouden?), moet uit deze dwangbuis. Geld getemd en minder mobiel, en zo van meester naar dienaar. En daarmee de bevrijding van de dwang om alsmaar te moeten produceren en dus behoeften te moeten kweken tegen alle ecologische en sociale grenzen in. De rigide werkgelegenheid, zeker waar de vraag elastisch is, tegelijk veranderd: van vaste-baan zekerheid naar werkvariatie met inkomenszekerheid. Dat betekent de intelligente flexibilisering van de economie. (Niet te verwarren met het huidige systeem met flexwerkers!) Bedrijven gaan niet langer meteen failliet bij wat verminderde verkoop. Materiele (geen culturele!) krimp als heilzame opluchting.
Jaren geleden zei de econoom Hans Opschoor het kernachtig: “De economie moet terug in het milieuhok.” Niet langer de geldgedreven, productivistische economie van aanbod, ja opdring, maar een sterk gekalmeerde economie, gericht op een verantwoorde vraag. 
Natuurkundig: van een maatschappij met een schadelijk hoge entropie (veel verlies van energie, materiaal en nog goede constructies en systemen) naar een samenleving met een heilzame lage entropie (lang doen met bestaande infrastructuur en spullen). Oftewel een, vergeleken met nu, flink versoberde maar allerminst sombere levenswijze. Alleen produceren wat echt nodig is, en dat zo dicht mogelijk bij huis. Dus weer wat productie terughalen van wat we de grens over lieten gaan. Voor een enigszins zelfvoorzienende thuiseconomie. Op menselijke schaal. Met een lage instap voor ieders deelname naar vermogen. Met minder inkomensverschillen, meer ‘verheffing’ en meer gemeenschappelijkheid.
Vreemde voorstellen? In deze coronatijd met economische kalmering zien we de aanzetten al vanzelf opkomen. Als soepele intelligente plantjes die oprijzen uit het rigide neoliberale asfalt. Horeca- en winkelpersoneel dat tijdelijk de zorg, de onderwijsondersteuning, de groenvoorziening, de beveiliging, het transport of wat niet al in gaat. Betaald. Of er wordt een eigen nevenbedrijfje gestart. Maar het geldt ook in normale tijden voor bedrijven met een elastische vraag. Die moeten heilzaam kunnen schommelen in afzet en dus productie. Trekt de vraag in zo’n bedrijf weer aan, dan gaan de benodigde tijdelijk elders werkende werkers weer terug. Tot…. enzovoort. Een ademende economie. Onnodige faillissementen worden aldus voorkomen en met slechte bedrijven weet de markt wel raad. Aldus wordt de werkgelegenheid geflexibiliseerd. Maar niet op de wijze van het huidige flexwerksysteem. Ook de kapitaalbeloning dient te flexibiliseren. Men spreekt immers graag over de samenwerking tussen arbeid en kapitaal? En zie, er zijn nu ook overal pogingen om de huur, de banklasten en andere financiële verplichtingen voor de ondernemer te versoepelen. En even geen dividend. Te zijner tijd is ook vermindering van de aandelenmobiliteit hard nodig. Het geld aldus niet langer de dictatoriale heerser maar onze gewillige dienaar.
Een flexibilisering van zowel de factor arbeid als de factor kapitaal, nu aan de gang voor tijdelijk, maar waard, ja noodzakelijk, om te bestendigen als het nieuwe normaal. Voorwaar, de nieuwe maatschappij wordt in de oude geboren! Het zal een opluchting zijn voor het bedrijfsleven dat dan écht groen en sociaal zal kunnen functioneren. En zo gaat de economie weer passen in het milieuhok.
Men bedenke nog dat er een enorme sector van (re)productie is waar de vraag normaliter niet elastisch is. Zoals voor brood, zuivel en wc papier, voor water en energie, bij onderwijs, zorg, justitie enzovoort. Deze sector, waarin veel overheidsdiensten, is wellicht de helft van al onze bedrijvigheid. Daar dus geen of nauwelijks behoefte aan flexibilisering.
De schellen van onze ogen en kijken naar de initiatieven in de wereld die richting een groene en meer sociale wereld gaan. Want die zijn talloos en hoopgevend. Vaak door mensen zelf van onderop tot stand gebracht. Van buurtmoestuinen en meer fietsen tot eerlijke handel, publieke geldschepping en de drastische verlaging van onze ecologische voetafdruk. Tezamen vormen zij al een complete utopie. Alweer: de nieuwe maatschappij wordt in de oude geboren!
Voor de natuur en het klimaat is haast nodig, meer dan ooit. Maar voor mensen en structuren geduld. Geduld dat we ons niet meer kunnen veroorloven. Vandaar dat er dringend een hervorming nodig is, gedragen door zoveel mogelijk mensen. Buiten- (niet anti-)parlementair, bezielend, hoopgevend. Wellicht een Nederlandse lente. Ons land weer een beetje intelligent en dapper. Het Gekke Henkie van de rijke wereld? Ja graag!
Willem Hoogendijk
Stichting Aarde